Wyrok TSUE – przełom dla branży budowlanej?

W dniu 2 maja 2019 r. TSUE wydał niezwykle istotny i długo wyczekiwany przez całą branżę budowlaną wyrok w sprawie C-224/18  (Budimex S.A. p-ko Ministrowi Finansów). Rozstrzygniecie dotyczy rozpoznawania momentu wykonania usług budowlanych i montażowych, który ma kluczowe znaczenie dla identyfikacji obowiązku podatkowego.
Rozpoznanie momentu wykonania usługi – dlaczego tak ważne?
Zasadą jest, iż momentem powstania obowiązku podatkowego w VAT dla usług budowlanych jest data wystawienia faktury, a ta zależna jest od momentu wykonania usługi. Na gruncie przepisów ustawy o VAT nie ulega wątpliwości, że faktura powinna być wystawiona nie później (lub nie wcześniej) niż 30 dni po wykonaniu usługi. W przypadku późniejszego wystawienia faktury, obowiązek podatkowy powstaje wraz z upływem terminu do jej wystawienia (30 dni).
Konsekwentnie, decydującym dla prawidłowej identyfikacji obowiązku podatkowego jest określenie momentu wykonania usługi.
Historia sporu
Dotychczas istniał długoletni spór pomiędzy podatnikami a fiskusem, w którym organy podatkowe zajmowały niekorzystne dla podatników stanowisko. Przedsiębiorcy działający w branży budowlanej za datę wykonania usługi niejednokrotnie wskazywali datę podpisania odpowiedniego protokołu odbioru robót lub inny dokument potwierdzający przyjęcie prac bez zastrzeżeń. Fiskus natomiast wskazywał, że dokumenty formalne nie mają znaczenia i nie mogą wpływać na modyfikację momentu powstania obowiązku podatkowego (np. w razie odmowy podpisania protokołu lub zastrzeżeń co do faktycznie wykonanych prac).
Skutkiem powyższego organy podatkowe uznawały za determinujące moment wykonania usługi wyłącznie faktyczną datę jej wykonania, z którą wiązały zgłoszenie gotowości do odbioru prac a nie jakąkolwiek akceptację prac wyrażoną w formie protokołu odbioru lub innego dokumentu (por. interpretację Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach z dnia 10 sierpnia 2015 r., IBPP2/4512-459/15/IK lub Dyrektora Izby Skarbowej w Warszawie z dnia 16 czerwca 2015 r., IPPP1/443-1190/13/15-7/S/IGo).
Ostatecznie twierdzenia te przypieczętowała interpretacja ogólna Ministra Finansów z dnia 1 kwietnia 2016 roku, znak: PT3.8101.41.2015.AEW.2016.AMT.141 (por. także późniejsze interpretacje Dyrektora Krajowej Informacji Skarbowej z dnia 10.01.2018 r., 0111-KDIB3-1.4012.723.2017.3.BW, a także wyrok WSA w Warszawie z dnia 10 listopada 2015 r., III SA/Wa 3464/14 oraz wyrok NSA z dnia 7 lutego 2017 r., I FSK 840/15).
Nadzieję podatników na zmianę podejścia organów podatkowych na nowo rozbudził Naczelny Sąd Administracyjny, który w listopadzie 2017 roku skierował do TSUE zapytanie prejudycjalne – czy w ramach uzgodnień stron kontraktu budowlanego, gdy wypłata wynagrodzenia za roboty budowlane uzależniona została od akceptacji prac wyrażonej w formie protokołu odbioru tych prac, możliwe jest uznanie usługi za wykonaną w momencie tej akceptacji, tj. podpisania protokołu odbioru?
Stanowisko TSUE
Rozstrzygając o momencie wykonania usługi z chwilą faktycznego ich wykonania bądź z chwilą ich akceptacji przez zamawiającego wyrażonej w formie protokołu odbioru prac, Trybunał zwrócił uwagę, na następujące kwestie.
Rzeczywistość gospodarcza i handlowa
Przy kwalifikowaniu transakcji jako podlegającej opodatkowaniu VAT rzeczywistość gospodarcza i handlowa w danej dziedzinie nie może być pomijana. Co więcej, powinna ona stanowić podstawowe kryterium dla stosowania VAT.
Zdaniem Trybunału, postanowienia umowne odzwierciedlające tą rzeczywistość, a więc specyfikę branży budowlanej i warunki niezbędne dla określenia kompletności uzgodnionej usługi, mogą przesądzać o uznaniu usługi za wykonaną dopiero po dacie faktycznego zakończenia wykonania usługi, tj. w momencie potwierdzenia, ze usługa została wykonana zgodnie z ustaleniami.
Weryfikacja kompletności i zgodności usługi z ustaleniami
Trybunał wyraźnie zaznaczył, że skoro zapłata następuje za rzeczywiście wykonaną i uzgodnioną przez strony usługę a postanowienia umowy przewidują prawo do zweryfikowania zgodności wykonanych prac i ich zaakceptowania przez zamawiającego to, uznać należy, że usługa jest wykonana i zgodna z ustaleniami dopiero po akceptacji jej wykonania.
Jeśli zatem odbiór robót został uzgodniony w umowie i warunek tego odbioru odzwierciedla standardy przyjęte w danej branży to,  formalność w postaci podpisania protokołu odbioru i akceptacji prac stanowi o momencie wykonania usługi.
Ekwiwalentność świadczenia
Rozwijając powyższe TSUE podniósł, iż przed ostatecznym odbiorem i akceptacją prac nie można mówić o tym że usługa jest zgodna z ustaleniami, a tym samym, że mamy do czynienia istnieniem świadczenia wzajemnego, tj. zapłatą za uzgodnioną i kompletną usługę.
W okolicznościach i w zakresie, w jakim odbiór robót został przewidziany w umowie zgodnie z wolą stron i zgodnie z przyjętymi w danej branży standardami, sporządzenie (podpisanie) protokołu odbioru prac przez zamawiającego jest decydujące dla uznania, że dana usługa została rzeczywiście wykonana (w sposób uzgodniony przez strony).
Podsumowanie
Omawiane orzeczenie TSUE może przynieść całkowitą zmianę dotychczasowego stanowiska organów podatkowych w szczególności, gdy zostanie uzupełnione o rozstrzygnięcie Naczelnego Sądu Administracyjnego kierującego zapytanie do Trybunału (w sprawie II FSK 2055/17).
Reasumując:

• decydującym o momencie wykonania usługi budowanej powinna być wola stron wyrażona w umowie o roboty budowlane,
• jeżeli strony umowy postanowią, że momentem wykonania robót jest data podpisania protokołu odbioru prac to, data ta rozstrzyga o wykonaniu usługi na gruncie VAT, a w konsekwencji determinuje datę wystawienia faktury i powstanie obowiązku podatkowego,
• organy podatkowe natomiast nie powinny sztucznie cofać momentu wykonania usługi do momentu „faktycznego zakończenia prac”, który następuje przed ich akceptacją przez zamawiającego i nie przesądza o wykonaniu robót zgodnie z uzgodnieniami.

Na marginesie warto wskazać, że powyższe wnioski w pełni pokrywają się z ugruntowaną wykładnią momentu wykonania usługi stosowaną na gruncie rozliczeń podatku dochodowego, co dodatkowo uzasadnia słuszność zmiany dotychczasowego podejścia (por. interpretację Dyrektora Izby Skarbowej w Warszawie z dnia 7 czerwca 2016 r., IPPB6/4510-259/16-2/AZ lub Dyrektora Izby Skarbowej w Bydgoszczy z dnia 11 lutego 2014 r., ITPP1/443-1180/13BS).
Przedsiębiorcy funkcjonujący w branży budowlanej powinni zatem dokładnie przeanalizować  treść wykonywanych umów o roboty budowlane pod kątem istnienia zapisów dotyczących określenia momentu wykonania usługi, tj. warunków akceptacji wykonania prac zgodnie z ustaleniami, a także warunków płatności za te prace.
W przypadku istnienia  zapisów dotyczących protokołu odbioru jako dokumentu determinującego wykonanie usługi i przesądzającego o należności wynagrodzenia, podatnicy mogą zmienić zasady rozpoznawania momentu wykonania usługi budowlanej, a w konsekwencji mogą przesunąć moment powstania obowiązku podatkowego w VAT. Przeciwnie, w przypadku braku takich postanowień możliwe jest dokonanie zmian właściwych zapisów umownych. Z bezpieczeństwa podatkowego, zalecanym jest jednak aby opisywane działanie zostało poprzedzone  wystąpieniem z wnioskiem o interpretację indywidualną potwierdzającą możliwość zastosowania wyżej przedstawionego stanowiska TSUE.