Nienależne świadczenie – co to takiego i jak można dochodzić jego zwrotu?

W codziennych relacjach cywilnoprawnych, zarówno między przedsiębiorcami, jak i pomiędzy osobami fizycznymi, często dochodzi do sytuacji, w których jedna strona spełnia świadczenie (np. przelewa pieniądze lub przekazuje rzecz), choć tak naprawdę nie była do tego zobowiązana. W prawie cywilnym takie działanie określa się mianem nienależnego świadczenia. Co to oznacza w praktyce? Kiedy mamy z nim do czynienia i w jaki sposób można dochodzić jego zwrotu?

Czym jest nienależne świadczenie?

Definicję nienależnego świadczenia znajdziemy w art. 410 § 2 Kodeksu cywilnego, który stanowi:

„Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub podstawa świadczenia odpadła albo zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty.”

Innymi słowy, nienależne świadczenie to sytuacja, w której:

• ktoś świadczy (np. płaci, przekazuje rzecz), choć nie musiał – np. omyłkowo,
• albo podstawa prawna świadczenia przestała istnieć – np. umowa została unieważniona,
• albo cel świadczenia nie został osiągnięty – np. nie doszło do oczekiwanego działania drugiej strony.

Przykłady nienależnego świadczenia

• Przelano pieniądze na niewłaściwe konto wskutek błędu.
• Zapłacono za usługę, która nigdy nie została wykonana.
• Spełniono świadczenie na podstawie umowy, która później została uznana za nieważną.
• Spłacono cudzy dług, sądząc błędnie, że ciążył na nas.

Oczywiście od powyższego są wyjątki. Nie można żądać zwrotu świadczenia:

• jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej;

• jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego;
• jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu;
• jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna.

Podstawa prawna zwrotu nienależnego świadczenia.

Nienależne świadczenie jest jedną z postaci bezpodstawnego wzbogacenia, które reguluje art. 405 i następne Kodeksu cywilnego. Zgodnie z przepisami:

„Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości.”

A więc osoba, która otrzymała świadczenie nienależnie, ma obowiązek je zwrócić – w naturze (np. oddać przedmiot) albo w ekwiwalencie pieniężnym, przy czym obowiązek wydania korzyści obejmuje nie tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną, lecz także wszystko, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody.

Warto jednak pamiętać, że  obowiązek wydania korzyści obejmuje nie tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną, lecz także wszystko, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody.

Jak dochodzić zwrotu nienależnego świadczenia?

1. Wezwanie do zwrotu

Na początku warto wysłać do osoby, która otrzymała świadczenie, wezwanie do zapłaty wskazując:

• czego żądamy (np. zwrotu kwoty X, stanowiącej nienależne świadczenie),
• dlaczego świadczenie było nienależne,
• podstawę prawną wezwania do zapłaty (art. 405 i 410 Kodeksu cywilnego),
• termin na dokonanie zapłaty.

2. Postępowanie sądowe

Jeśli wezwanie nie przyniesie skutku, można wnieść pozew do sądu cywilnego o zwrot nienależnego świadczenia. Należy wtedy:

• oszacować wartość świadczenia,
• wykazać, że świadczenie miało miejsce,
• udowodnić, że było ono nienależne (np. brak zobowiązania, nieważność umowy) tj., że wystąpiły przesłanki, o których mowa wyżej,
• wykazać, że nastąpiło uzyskanie korzyści majątkowej przez drugą stronę (np. zatrzymanie pieniędzy, wykorzystanie usługi).
• Udowodnić, że nastąpiło zubożenie po stronie świadczącego – choćby w sensie utraty konkretnej wartości majątkowej (nie musi to być trwałe zubożenie, ale przesunięcie majątku).

Z zastrzeżeniem, że:

• Jeśli świadczenie miało charakter pieniężny, wzbogacenie po stronie odbiorcy jest domniemane – wystarczy wykazać, że otrzymał środki i nie miał do nich prawa.
• Jeśli świadczenie zostało już zużyte (np. wydane), a odbiorca nie jest już wzbogacony, może się bronić, że korzyść uległa zużyciu bez jego winy (art. 409 KC) – ale to odbiorca (przysporzony) musi to udowodnić.

3. Przedawnienie

Roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia ulega przedawnieniu. Termin wynosi co do zasady 6 lat, a w przypadku świadczeń związanych z działalnością gospodarczą – 3 lata. Termin przedawnienia roszczenia o zwrot nienależnego świadczenia liczy się zgodnie z ogólnymi zasadami dotyczącymi przedawnienia roszczeń majątkowych (art. 118 KC).

Termin przedawnienia zaczyna biec od chwili, gdy roszczenie stało się wymagalne, czyli:

• od dnia, w którym świadczenie zostało spełnione – jeśli od razu było wiadomo, że nie było podstawy prawnej do spełnienia świadczenia (np. brak umowy, błędny przelew),
• albo od dnia, w którym odpadła podstawa świadczenia – np. po unieważnieniu umowy, jej rozwiązaniu, czy uchyleniu decyzji administracyjnej, na podstawie której dokonano płatności.
• w niektórych przypadkach bieg terminu przedawnienia roszczenia może być liczony od dnia, w którym osoba uprawniona dowiedziała się (lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć), że świadczenie było nienależne – czyli od momentu powzięcia wiedzy o bezpodstawności świadczenia.

Nienależne świadczenie to sytuacja, w której ktoś spełnia świadczenie (np. dokonuje zapłaty, przekazuje rzecz), mimo że nie był do tego zobowiązany – np. wskutek błędu, na podstawie nieważnej umowy lub gdy odpadła podstawa prawna świadczenia. Takie świadczenie podlega zwrotowi na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 i 410 Kodeksu cywilnego). Dochodzenie zwrotu może odbywać się przez wezwanie do zapłaty, a w razie braku reakcji – w drodze powództwa cywilnego. Konieczne jest wykazanie, że doszło do świadczenia, które było nienależne, a po stronie odbiorcy powstała korzyść majątkowa. Roszczenie ulega przedawnieniu – co do zasady po 6 latach, a w przypadku działalności gospodarczej – po 3 latach. Termin liczy się zazwyczaj od dnia spełnienia świadczenia lub od momentu, gdy uprawniony dowiedział się o jego nienależnym charakterze.