Zakaz konkurencji w umowach B2B

Zakaz konkurencji to klauzula, która coraz częściej pojawia się nie tylko w umowach o pracę, lecz także w relacjach między przedsiębiorcami – czyli w tzw. umowach B2B (business to business). Staje się istotnym narzędziem w relacjach z osobami świadczącymi usługi na podstawie kontraktów cywilnoprawnych (np. umów zlecenia, umów o świadczenie usług czy umów współpracy). Mimo że brak jest bezpośredniej regulacji ustawowej dotyczącej zakazu konkurencji w relacjach B2B, to w praktyce jego stosowanie jest bardzo powszechne, a w aktualnych realiach rynkowych często wręcz niezbędne. Jak jednak ukształtować zakaz konkurencji, żeby był skuteczny i możliwy do wyegzekwowania?

Czym jest zakaz konkurencji?

Zakaz konkurencji to zobowiązanie jednej ze stron umowy (najczęściej wykonawcy/usługodawcy) do powstrzymania się od prowadzenia działalności konkurencyjnej wobec drugiej strony – zarówno w trakcie trwania umowy, jak i po jej zakończeniu.

W umowach B2B przybiera najczęściej postać:

• zakazu prowadzenia działalności konkurencyjnej,
• zakazu współpracy z określonymi klientami/zleceniodawcami,
• zakazu zatrudniania pracowników lub podwykonawców kontrahenta,
• klauzuli poufności powiązanej z ograniczeniem wykorzystania know-how (w praktyce często ujmowana jako osobna umowa tzw. NDA).

Wskazać należy, że w stosunkach między przedsiębiorcami zakaz konkurencji jest uregulowany najczęściej w samej umowie B2B, ale zdarza się również często, że przedsiębiorca zobowiązuje się do jego przestrzegania na podstawie odrębnej umowy, która jest ściśle powiązana z samą umową o współpracy i zwykle stanowi załącznik do tej umowy.

Podstawa prawna

Nie należy mylić zakazu konkurencji uregulowanego na gruncie prawa pracy z zakazem konkurencji, który może istnieć w stosunku B2B. Zakaz konkurencji w relacjach B2B nie jest regulowany przepisami Kodeksu pracy, ale znajduje oparcie w ogólnej zasadzie swobody umów zawartej w przepisie art. 353¹ Kodeksu cywilnego, zgodnie z którą: Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.

Z powyższego wynika, że klauzula (umowa) o zakazie konkurencji jest ważna i skuteczna, o ile:

• nie narusza przepisów zawartych w ustawach,
• nie jest rażąco nieproporcjonalna,
• nie narusza zasad współżycia społecznego,
• została wyraźnie zaakceptowana przez obie strony umowy.

Okres obowiązywania zakazu

Zakaz konkurencji w relacji B2B może obowiązywać w trakcie trwania umowy lub po jej zakończeniu, o ile strony tak postanowiły.

W praktyce sądy oceniają, czy zakaz konkurencji po zakończeniu współpracy nie jest nadmierny – zarówno czasowo (np. 6 miesięcy vs 3 lata), jak i geograficznie lub przedmiotowo (czy rzeczywiście dotyczy tej samej branży lub klientów).

Czy dany zakaz konkurencji jest nadmierny należy oceniać każdorazowo biorąc pod uwagę dany stosunek prawny i całokształt stanu faktycznego sprawy. W szczególności należy z jednej strony wziąć pod uwagę interes strony zlecającej współpracę oraz zagrożenia dla tej strony, które niesie za sobą podjęcie działalności konkurencyjnej przez współpracownika. Z drugiej zaś strony należy brać pod uwagę interes samego współpracownika, zwłaszcza w kontekście zasady swobody działalności gospodarczej i jej zarobkowego charakteru.

Generalna zasadą jest jednak, aby zakaz konkurencji obowiązujący po zakończeniu współpracy, nie ograniczał strony zobowiązującej się do jego przestrzegania do prowadzenia działalności gospodarczej w ogóle.

Odpłatność zakazu konkurencji – czy musi być wynagrodzenie?

W relacjach B2B nie ma ustawowego obowiązku wynagradzania przedsiębiorcy za przestrzeganie zakazu konkurencji – nawet jeśli zakaz obowiązuje po zakończeniu współpracy. Wynika to z faktu, że w przeciwieństwie do relacji pracownik–pracodawca (gdzie art. 101² Kodeksu pracy wymaga rekompensaty), strony B2B są co do zasady równorzędne i korzystają z pełnej swobody kontraktowej.

W praktyce jednak brak jakiegokolwiek wynagrodzenia (np. odszkodowania za okres obowiązywania zakazu po zakończeniu umowy) może prowadzić do zakwestionowania klauzuli jako niewspółmiernie obciążającej jedną stronę lub do uznania jej za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego lub nieważną w świetle art. 58 § 2 k.c..

Dlatego w praktyce zaleca się, by zakaz konkurencji po ustaniu współpracy był odpłatny, nawet jeśli odpłatność ma symboliczny charakter (np. miesięczne wynagrodzenie ryczałtowe, procent średniego przychodu lub z góry określona kwota). Powyższa zasada dotyczy w szczególności sytuacji, kiedy zakaz konkurencji ogranicza w znacznym stopniu prowadzenie określonej działalności gospodarczej, a jednocześnie za jego złamanie są przewidziane surowe kary.

Odszkodowanie lub kara umowna

Za naruszenie zakazu konkurencji najczęściej ustanawia się kary umowne.

Kara umowna jest skutecznym środkiem dyscyplinującym – ale musi być proporcjonalna i możliwa do obrony przed sądem. Konsekwencją powyższego jest, że jeżeli w umowie została ustanowiona kara umowna w jednej wysokości za każdy przypadek naruszenia zakazu, to nakładając na współpracownika karę za naruszenie zakazu konkurencji warto ją samoczynnie miarkować, w zależności od rodzaju i wagi naruszenia.

Kluczowe elementy skutecznej klauzuli B2B

Aby zakaz konkurencji w umowie B2B (lub zawarty w odrębnej umowie) był ważny i możliwy do wyegzekwowania, powinien zawierać:

1. Wyraźne określenie zakazu –tj. określenie jakie działania są zakazane,
2. Zakres podmiotowy i terytorialny tj. wobec kogo i gdzie nie można wykonywać działalności konkurencyjnej,
3. Czas trwania zakazu – ustalony w sposób proporcjonalny do rodzaju zakazu i okresu trwania umowy,
4. Ewentualne wynagrodzenie – jeśli przewidujemy zakaz konkurencji również po zakończeniu umowy,
5. Kary umowne lub inne sankcje – za naruszenie klauzuli o zakazie konkurencji.

Podsumowanie

Zakaz konkurencji w umowach B2B jest legalnym i skutecznym narzędziem zabezpieczenia interesów biznesowych – ale tylko wtedy, gdy jest precyzyjnie sformułowany i nie narusza podstawowych zasad prawa. Przed jego wprowadzeniem warto przemyśleć zarówno zakres ograniczenia, jak i mechanizmy egzekwowania naruszeń tak, aby zakaz taki nie był uznany za nieproporcjonalny. Jednocześnie należy upewnić się, że został on sformułowany w taki sposób, że rzeczywiście chroni interes kontrahenta i jest w praktyce „egzekwowalny”.