Czym różni się oszustwo od nadużycia w VAT?

W obszarze podatku od towarów i usług (VAT) często spotykamy się z pojęciami oszustwa podatkowego oraz nadużycia prawa. Choć skutki obu mogą być podobne – patrz np. utrata prawa do odliczenia VAT – to ich charakter prawny, sposób działania oraz konsekwencje dla podatnika znacząco się różnią. Co więcej, nie zawsze podatnik musi działać w złej wierze, albowiem może również ponieść konsekwencje, jeśli nie dołoży należytej staranności przy weryfikacji (a w konsekwencji wyborze) kontrahenta.

Oszustwo VAT: działanie sprzeczne z prawem

Oszustwo podatkowe polega na świadomym naruszeniu przepisów prawa, często z wykorzystaniem fikcyjnych/nierzetelnych faktur lub uczestnictwa w zorganizowanych mechanizmach wyłudzania podatku, jak tzw. „karuzele” VAT. Celem oszustwa jest najczęściej uzyskanie nienależnego zwrotu VAT, odliczenie podatku naliczonego lub uniknięcie jego zapłaty.

Podstawą prawną odmowy prawa do odliczenia VAT w przypadku oszustwa jest art. 88 ust. 3a pkt 4 lit. a ustawy o VAT, który wskazuje, że faktury dokumentujące czynności, które nie zostały dokonane nie dają prawa do odliczenia podatku.

W praktyce podatnik może wziąć udział w oszustwie nie tylko świadomie, ale również nieumyślnie, jeśli nie dochowa należytej staranności w weryfikacji kontrahentów. To szczególnie istotne, ponieważ organy podatkowe coraz częściej analizują, czy podatnik mógł i powinien rozpoznać ryzyko, że bierze udział w nierzetelnej transakcji.

Nadużycie prawa: działanie formalnie zgodne, ale sprzeczne z celem

Inaczej wygląda sytuacja w przypadku nadużycia prawa. Mamy tu do czynienia z realnymi, prawdziwymi zdarzeniami gospodarczymi, które są jednak sztucznie skonstruowane tylko po to, by uzyskać korzyść podatkową, której podatnik nie uzyskałby, gdyby działał zgodnie z celem i duchem przepisów.

Podstawę prawną dla odmowy odliczenia VAT w przypadku nadużycia stanowią:

• art. 5 ust. 4 i 5 ustawy o VAT – przepisy te definiują czym jest nadużycie wskazując, że rozumie się przez nie dokonanie czynności podlegających opodatkowaniu VAT w ramach transakcji, która pomimo spełnienia warunków formalnych ustanowionych w przepisach ustawy, miała zasadniczo na celu osiągnięcie korzyści podatkowych, których przyznanie byłoby sprzeczne z celem, któremu służą te przepisy,
• art. 88 ust. 3a pkt 4 lit. c ustawy o VAT, w myśl którego nie dają prawa do odliczenia dokumenty (faktury) potwierdzające czynności, do których mają zastosowanie przepisy art. 58 i 83 Kodeksu cywilnego.

NSA o różnicy między oszustwem a nadużyciem

W wyroku z dnia 14 kwietnia 2023 r. (I FSK 2286/18) Naczelny Sąd Administracyjny wyraźnie rozróżnił oba zjawiska wskazując, że:

„Oszustwo podatkowe należy odróżnić od nadużycia prawa, które zakłada realne zaistnienie zdarzeń gospodarczych, ale ukształtowanych w taki sposób, aby umożliwić uzyskanie korzyści podatkowej, która nie byłaby należna w sytuacji ukształtowania tych zdarzeń w sposób właściwy w świetle przepisów prawa.”

Rozróżnienie kluczowe dla podatnika
Rozróżnienie między oszustwem a nadużyciem prawa w VAT ma kluczowe znaczenie dla oceny sytuacji podatnika. Oszustwo oznacza świadome złamanie przepisów, natomiast nadużycie prawa polega na pozornie legalnym działaniu, które sprzeczne jest z celem przepisów podatkowych. Należy jednak pamiętać, że nawet nieświadome uchybienia, takie jak brak weryfikacji kontrahenta, mogą skutkować utratą prawa do odliczenia VAT.

Dlatego tak ważne jest dokumentowanie transakcji, ostrożność przy zawieraniu umów i podejmowanie współpracy wyłącznie z wiarygodnymi kontrahentami.

W razie wątpliwości warto skorzystać z pomocy doradcy podatkowego; zanim fiskus stwierdzi, że doszło do nadużycia czy oszustwa.

Zapraszam do kontaktu!