ARANEA – narzędzie analityczne KAS. Czy sztuczna inteligencja wybierze Cię do kontroli?

W dobie cyfrowej transformacji wszyscy korzystamy z AI, także administracja publiczna coraz częściej sięga po narzędzia analityczne i sztuczną inteligencję. Krajowa Administracja Skarbowa (KAS) nie pozostaje w tyle – dziś nie tylko urzędnik, ale i algorytm może zadecydować, która firma trafi pod lupę fiskusa. Czy to oznacza koniec przypadkowych kontroli? A może początek bardziej przemyślanych działań i łatwiejszy dostęp do danych podatnika przed wszczęciem postępowania czy kontroli, co eliminuje weryfikacje dokumentów księgowych na etapie postępowania kontrolnego (czy kontroli). bezwzględnego i bezosobowego systemu?

Spis treści

1. Typowanie podatników do kontroli
2. ARANEA – inteligentne narzędzie anglistyczne
3. Korzyści i zagrożenia automatyzacji kontroli
4. Podsumowanie: AI nie jest wrogiem – ale trzeba znać zasady gry

1. Typowanie podatników do kontroli

Jeszcze kilka lat temu typowanie podatników do kontroli opierało się głównie na analizie ryzyka wykonywanej przez urzędników. Brano pod uwagę m.in. zaległości podatkowe, błędy w deklaracjach, brak spójności danych czy zgłoszenia z zewnętrznych źródeł (np. z ZUS lub banków). Choć skuteczne w pewnym zakresie, ręczne metody były czasochłonne i obarczone dużym marginesem błędu.

Wraz z wprowadzeniem systemów takich jak JPK (Jednolity Plik Kontrolny), SENT, czy e-Sprawozdania Finansowe oraz wiele dodatkowych informacji składanych przez podatników do organów skarbówka zyskała dostęp do ogromnych ilości danych o przedsiębiorcach. Te informacje stały się idealnym paliwem dla nowoczesnych narzędzi analitycznych – w tym systemów opartych na sztucznej inteligencji.

2. ARANEA – inteligentne narzędzie anglistyczne

Wbrew pozorom, wykorzystanie sztucznej inteligencji przez KAS to nie science fiction. Już dziś systemy analityczne wspierane przez AI odgrywają kluczową rolę w typowaniu podatników do kontroli. Jednym z najbardziej zaawansowanych narzędzi wspierających działania fiskusa jest system Aranea – inteligentna platforma analityczna, która odgrywa coraz większą rolę w typowaniu podatników do kontroli. Choć niewidoczna na pierwszy rzut oka, jej wpływ na rzeczywistość podatkową jest ogromny. Czym dokładnie jest Aranea, jak działa i co oznacza dla przedsiębiorców?

Aranea to autorski system informatyczny wykorzystywany przez Krajową Administrację Skarbową (KAS) do analizy danych i oceny ryzyka podatkowego. Jego głównym celem jest wspomaganie typowania podmiotów gospodarczych do kontroli skarbowych i celno-skarbowych na podstawie zaawansowanej analizy danych z wielu źródeł.

System czerpie informacje z niemal wszystkich kluczowych zasobów danych dostępnych administracji skarbowej. Obejmuje to m.in.:

• pliki JPK (np. JPK_VAT, JPK_FA, JPK_MAG),
• deklaracje VAT, CIT, PIT,
• sprawozdania finansowe (e-SF),
• dane z rejestrów publicznych: CEIDG, KRS, REGON,
• rejestry SENT i STIR,
• dane z systemów bankowych i płatniczych,
• informacje o transakcjach transgranicznych (w tym DAC7),
• wyniki wcześniejszych kontroli i postępowań.

Zebrane dane są następnie przetwarzane i korelowane w celu identyfikacji potencjalnych nieprawidłowości, wzorców ryzykownych zachowań i powiązań pomiędzy podmiotami gospodarczymi.

Choć ostateczna decyzja o wszczęciu kontroli nadal należy do człowieka, to coraz częściej urzędnik działa na podstawie wskazania algorytmu. Tym samym, rola AI w procesie kontrolnym nie jest marginalna – przeciwnie, staje się decydująca. Oznacza to, że przedsiębiorca może zostać objęty kontrolą nie dlatego, że popełnił błąd lub został doniesiony, ale dlatego, że jego dane pasują do „wzorca ryzyka” wykrytego przez system.

System Aranea działa w oparciu o nowoczesne technologie analityczne, w tym sztuczną inteligencję i uczenie maszynowe. Jego działanie można podzielić na kilka etapów:

• Zbieranie danych -System automatycznie pozyskuje dane z rejestrów, deklaracji i plików przesyłanych przez podatników oraz z systemów zewnętrznych.
• Tworzenie profili ryzyka Na podstawie algorytmów system przypisuje każdemu podatnikowi tzw. profil ryzyka, który odzwierciedla prawdopodobieństwo wystąpienia nieprawidłowości podatkowych.
• Analiza powiązań Aranea mapuje powiązania gospodarcze i osobowe między firmami, identyfikując potencjalne „łańcuchy podejrzanych transakcji”, struktury optymalizacyjne lub karuzele VAT.
• Rekomendacje dla urzędników System generuje rekomendacje dla pracowników KAS – wskazuje podmioty, które wymagają szczególnej uwagi, oraz sugeruje możliwe działania (np. kontrola, wstrzymanie zwrotu VAT).

ARANEA a typowanie do kontroli

Choć system Aranea formalnie nie podejmuje decyzji o wszczęciu kontroli, jego rekomendacje są kluczowe. W praktyce większość kontroli wszczynana jest w wyniku wskazania systemu jako źródła ryzyka. Urzędnik skarbowy korzysta z przygotowanego przez Aranea profilu i dokumentacji analitycznej, która służy jako podstawa do dalszych działań.

Oznacza to, że podatnik może zostać wytypowany do kontroli bez jakiejkolwiek wcześniejszej interakcji z urzędem skarbowym, wyłącznie na podstawie analizy danych cyfrowych.

3. Korzyści i zagrożenia automatyzacji kontroli

Z punktu widzenia państwa, wykorzystanie AI w kontrolach podatkowych to same korzyści:

• szybsze i trafniejsze typowanie podejrzanych podmiotów,
• ograniczenie „papierowych” procedur,
• większa skuteczność w wykrywaniu wyłudzeń i nadużyć.

Z punktu widzenia podatnika, sytuacja jest bardziej złożona. Z jednej strony system działa szybciej i efektywniej, ale z drugiej – może być:

• nieprzejrzysty – przedsiębiorca nie wie, na jakiej podstawie został wytypowany,
• niewrażliwy na kontekst – algorytm nie uwzględnia często realiów prowadzenia działalności (np. sezonowości),
• podatny na błędy – np. jeśli dane przesłane przez podatnika są błędne technicznie, mogą go niesłusznie obciążyć.

Nie bez powodu eksperci podkreślają potrzebę większej transparentności działania systemów AI w administracji publicznej. Czy podatnik ma prawo wiedzieć, że został wybrany do kontroli przez algorytm? Na razie – niekoniecznie.

Jak się przygotować na kontrole wspierane przez algorytmy

W erze, gdy kontrola może przyjść z automatycznego sygnału systemu, szczególnie ważne staje się zadbanie o porządek w danych.

• Poprawność i spójność JPK_VAT oraz JPK_FA – każda rozbieżność może zostać „wyłapana” przez algorytm.
• Zgodność danych w e-Sprawozdaniach i deklaracjach – sztuczna inteligencja szybko identyfikuje różnice.
• Regularny audyt podatkowy i wewnętrzne kontrole księgowe – lepiej znaleźć błędy samemu, zanim zrobi to system KAS.

Dodatkowo warto:

• prowadzić rzetelną dokumentację potwierdzającą transakcje (np. umowy, korespondencję z kontrahentami),
• analizować działalność pod kątem zgodności z profilem „niskiego ryzyka”,
• korzystać z pomocy doradców podatkowych, którzy rozumieją logikę działania algorytmów fiskusa.

4. Podsumowanie: AI nie jest wrogiem – ale trzeba znać zasady gry

Sztuczna inteligencja w kontrolach podatkowych to nie tylko przyszłość – to już teraźniejszość. Choć dla wielu przedsiębiorców brzmi to jak zagrożenie, w rzeczywistości może to być także szansa – na bardziej sprawiedliwy, oparty na danych system. Warunek jest jeden: musimy rozumieć, jak działa algorytmiczna kontrola i odpowiednio się na nią przygotować. Transparentność, porządek w dokumentach i bieżąca kontrola zgodności z przepisami to dziś nie opcja – to konieczność.

Warto mieć świadomość, że wszczęcie kontroli podatkowej, postępowania czy nawet czynności sprawdzających nie jest dziś wynikiem przypadkowego doboru, lecz najczęściej sygnałem, że działania podatnika wzbudziły podejrzenia organów skarbowych. Oznacza to, że fiskus dysponuje już określonym zakresem informacji i uprawdopodobnił istnienie nieprawidłowości – co w praktyce oznacza realny problem wymagający poważnego podejścia.

Dobra dokumentacja, jakość danych i ostrożność w wyborze kontrahentów – to obecnie fundamenty bezpieczeństwa podatkowego. W erze analityki systemowej, błędy nie są już tylko nieprzyjemnością – mogą być zaproszeniem do kontroli.