Ustalanie statusu przedsiębiorstwa na gruncie prawa UE – pojęcie przedsiębiorstw powiązanych a spółki osobowe i osoby fizyczne.

Niedawno pisaliśmy o głównych zasadach ustalania statusu przedsiębiorstwa na gruncie Prawa UE (kto nie przeczytał, albo nie miał okazji przeczytać: odsyłam do artykułu znajdującego się pod tym linkiem https://akademialtca.pl/blog/ustalanie-statusu-przedsiebiorstwa-na-gruncie-prawa-ue-istotne-informacje-i-glowne-problemy) .

Jak wskazywałam, to czy przedsiębiorstwo jest przedsiębiorstwem mikro, małym, średnim czy dużym ustala się przede wszystkim w celu uzyskania równego rodzaju pomocy publicznej dla każdego przedsiębiorcy, co wiąże się z zasadą równego traktowania przedsiębiorców. Na tle regulacji unijnych i wniosków, do których doszliśmy poprzednio pojawia się problem ustalenia powiązań między przedsiębiorstwami. W szczególności dotyczy to sytuacji spółek osobowych lub przedsiębiorstw, które nie są ze sobą powiązane kapitałowo, a właśnie osobowo – tj. przez osoby fizyczne (prowadzące działalność gospodarczą lub nieprowadzące takiej działalności). Przepisy w tym przedmiocie wskazują bardzo ogólną definicję przedsiębiorstw powiązanych, którą niejednokrotnie trudno zastosować w praktyce, zwłaszcza wobec różnorodnych sytuacji i konfiguracji powiązań. Ponadto okazuje się, że z zaleceń Komisji Europejskiej jaki z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości wynikają nieco inne zasady kwalifikowania podmiotów jako podmioty powiązane niż ma to miejsce w przypadku literalnego rozumienia przepisów Rozporządzenia Komisji (UE).

Spis treści:

1. Definicja przedsiębiorstwa powiązanego w przepisach unijnych.
2. Definicja przedsiębiorcy powiązanego na gruncie uregulowań prawnych dotyczących spółek osobowych.
3. Zalecenia Komisji (UE) oraz orzecznictwo wyznaczające kierunek stosowania pojęć MŚP dla przedsiębiorców potencjalnie powiązanych przez osoby fizyczne.
4. Przykłady podmiotów powiązanych – spółki osobowe i osoby fizyczne.
5. Podsumowanie

1. Definicja przedsiębiorstwa powiązanego w przepisach unijnych.

Pojęcie przedsiębiorstwa powiązanego zostało zdefiniowane w Rozporządzeniu Komisji(UE) nr 651/2014 z dnia 17 czerwca 2014 r. uznające niektóre rodzaje pomocy za zgodne z rynkiem wewnętrznym w zastosowaniu art. 107 i 108 Traktatu (Dz. U. UE. L. z 2014 r. Nr 187, str. 1 z późn. zm.), zwane dalej „Rozporządzeniem” lub „GBER” wraz z załącznikiem nr I do Rozporządzenia, zwane dalej „Załącznikiem”.

Stosownie do art. 3 ust. 3 Załącznika „Przedsiębiorstwa powiązane" oznaczają przedsiębiorstwa, które pozostają w jednym z poniższych związków:

• przedsiębiorstwo ma większość praw głosu w innym przedsiębiorstwie w roli udziałowca/akcjonariusza lub członka;
• przedsiębiorstwo ma prawo wyznaczyć lub odwołać większość członków organu administracyjnego, zarządzającego lub nadzorczego innego przedsiębiorstwa;
• przedsiębiorstwo ma prawo wywierać dominujący wpływ na inne przedsiębiorstwo na podstawie umowy zawartej z tym przedsiębiorstwem lub postanowień w jego statucie lub umowie spółki;
• przedsiębiorstwo będące udziałowcem/akcjonariuszem lub członkiem innego przedsiębiorstwa kontroluje samodzielnie, na mocy umowy z innymi udziałowcami/akcjonariuszami lub członkami tego przedsiębiorstwa, większość praw głosu udziałowców/akcjonariuszy lub członków w tym przedsiębiorstwie.

Jednocześnie, przedsiębiorstwa pozostające w jednym z takich związków za pośrednictwem osoby fizycznej lub grupy osób fizycznych działających wspólnie również uznaje się za przedsiębiorstwa powiązane, jeżeli prowadzą one swoją działalność lub część działalności na tym samym rynku właściwym lub rynkach pokrewnych.

Za "rynek pokrewny" uważa się rynek dla danego produktu lub usługi znajdujący się bezpośrednio na wyższym lub niższym szczeblu rynku w stosunku do rynku właściwego.

2. Definicja przedsiębiorcy powiązanego na gruncie uregulowań prawnych dotyczących spółek osobowych.

 Spółka osobowa to spółka prawa handlowego, której działalność opiera się na osobistej więzi między jej wspólnikami, prowadząca przedsiębiorstwo pod własną firmą. Do spółek osobowych, zgodnie z art. ….. ksh zalicza się spółkę jawną, spółkę partnerską, spółkę komandytową i spółkę komandytowo-akcyjną. Choć wspólnikami w spółkach osobowych mogą być również osoby prawne, w praktyce częściej spółki osobowe zakładają właśnie osoby fizyczne, a spółka osobowa oparta jest zazwyczaj na więzi między jej wspólnikami i ich osobistemu zaangażowaniu w działalność takiej spółki. Przykładem takiej spółki jest spółka partnerska, w której wspólnikami mogą być wyłącznie osoby fizyczne, uprawnione do wykonywania wolnych zawodów, określonych w art. 88 ksh lub w odrębnej ustawie.

Oczywiście spółka osobowa jest przy tym strukturą odrębną od wspólników, zarówno pod względem organizacyjnym, jak i majątkowym, ponieważ ma tzw. zdolność prawną, co oznacza, że może we własnym imieniu nabywać prawa oraz zaciągać zobowiązania – a więc samodzielnie uczestniczyć w obrocie gospodarczym. Spółki osobowe posiadają także zdolność sądową i zdolność procesową, tj. mogą samodzielnie występować w procesie sądowym jako strona, pozywać oraz być pozywane^.

Mimo wskazanych wyżej właściwości spółek osobowych, nie posiadają one osobowości prawnej. Dwie główne cechy odróżniające spółki osobowe od osób prawnych to:

1. brak organów spółek osobowych (wyjątki od tej zasady przewiduje konstrukcja spółki partnerskiej oraz spółki komandytowo-akcyjnej),
2. co do zasady, nieograniczona odpowiedzialność wspólników spółek osobowych za zobowiązania spółki, solidarna ze spółką i pozostałymi wspólnikami (Kodeks spółek handlowych przewiduje istotne wyjątki w tym zakresie w odniesieniu do odpowiedzialności wspólników spółki partnerskiej, komandytariuszy spółki komandytowej oraz akcjonariuszy spółki komandytowo-akcyjnej). 

W spółkach osobowych wspólnicy nie posiadają również określonej ilości udziałów w spółce i co do zasady są oni równouprawnieni w spółce. Oczywiście zależy to od rodzaju spółki osobowej, gdzie w spółce jawnej wszyscy wspólnicy mają ten sam status, a już w spółce komandytowej wspólników dzieli się na komplementariuszy i komandytariuszy, którzy co do zasady mają w spółce nieco odmienne prawa i obowiązki.

W kontekście powyższego nierzadko trudno jest ustalić, czy osoba w danej spółce spełnia którykolwiek z warunków określonych w definicji przedsiębiorcy powiązanego przywołanej w pkt. 1, a tym samym czy dwa podmioty, będące spółkami osobowymi, w których ta sama osoba jest wspólnikiem, są podmiotami powiązanymi na gruncie przepisów Załącznika i GBER.

Każdy przypadek jakichkolwiek powiązań występujących w spółkach osobowych należy analizować indywidualnie biorąc pod uwagę nie tylko skład właścicielski tych spółek, ale również postanowienia umowy każdej ze spółek, z których można ustalić jakie uprawnienia ma dany podmiot oraz czy można określić je jako „wywierające dominujący wpływ” lub „posiadający większość głosów”. W praktyce bywa to niezwykle trudne i wymaga szczegółowej analizy.

Natomiast w przypadku kiedy wspólnikami spółki osobowej będą osoby fizyczne, z literalnego brzmienia przepisów wynika, że należy również wziąć pod uwagę czy ta sama osoba fizyczna, kontroluje dwie spółki działające na tym samym rynku właściwym lub rynkach pokrewnych.

Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 1616) rynek właściwy definiuje jako rynek towarów, które ze względu na ich przeznaczenie, cenę oraz właściwości, w tym jakość, są uznawane przez ich nabywców za substytuty (rynek produktowy) oraz są oferowane na obszarze, na którym, ze względu na ich rodzaj i właściwości, istnienie barier dostępu do rynku, preferencje konsumentów, znaczące różnice cen i koszty transportu, panują zbliżone warunki konkurencji (rynek geograficzny). Z kolei za rynek pokrewny uważa się rynek dla danego produktu lub usługi znajdujący się bezpośrednio na wyższym lub niższym szczeblu rynku w stosunku do rynku właściwego. Komisja Europejska posługuje się pojęciem rynku upstream, który rozumie się jako rynek bezpośrednio wyższego szczebla względem rynku wytwarzanego produktu lub usługi, na którym działa badane przedsiębiorstwo, i pojęciem rynku downstream, czyli rynku znajdującego się bezpośrednio na niższym szczeblu niż badane przedsiębiorstwo.

Pojęcie rynków pokrewnych stwarza w praktyce wiele problemów. Natomiast jako przykład wymienić tu można wytwarzanie komponentów do produkcji określonego wyrobu, np. produkcja pralek automatycznych oraz części wykorzystywanych do montażu takich pralek. Należy zwrócić uwagę na faktyczny zakres produkcji danego wyrobu i związek jaki zachodzi pomiędzy produkcją, a samymi produktami (lub też usługami).

Niestety, w świetle zaleceń Komisji Europejskiej oraz orzecznictwa UE literalna wykładnia przepisów nie jest wystarczająca do ustalenia, czy dane podmioty, w których wspólnikami są osoby fizyczne, są podmiotami powiązanymi.

3. Zalecenia Komisji (UE) oraz orzecznictwo wyznaczające kierunek stosowania pojęć Załącznika oraz GBER dla przedsiębiorców potencjalnie powiązanych przez osoby fizyczne.

Niezależnie od pojęć zdefiniowanych na gruncie przepisów Załącznika, Komisja Europejska, a także państwa członkowskie zmierzają do takiej interpretacji definicji MŚP, która uwzględnia szeroko rozumiane powiązania gospodarcze i osobowe pomiędzy przedsiębiorstwami. Wydaje się, że wynika to z ogólnego celu wprowadzenia tych przepisów, który został przywołany m.in. w pkt 5 preambuły GBER i stanowi, że Ogólne warunki stosowania niniejszego rozporządzenia należy określić w oparciu o zestaw wspólnych zasad, które mają na celu zapewnienie, by pomoc służyła celowi leżącemu we wspólnym interesie, miała wyraźny efekt zachęty, była właściwa i proporcjonalna, została przyznana z zachowaniem pełnej przejrzystości oraz z uwzględnieniem mechanizmu kontroli i regularnej oceny oraz aby nie wpłynęła niekorzystnie na warunki wymiany handlowej w sposób sprzeczny ze wspólnym interesem.

Jako, że wszystkie przepisy GBER należy interpretować w odniesieniu do celów tegoż rozporządzenia określonych w preambule, dla ustalenia statusu przedsiębiorstwa jako MŚP niekoniecznie wystarczy spełnienie warunków wynikających z literalnego brzmienia pojęć zdefiniowanych w Załączniku. Między innymi z zaleceń Komisji UE i orzecznictwa wynika, że wbrew literalnej treści przepisów Załącznika, przedsiębiorstwa powiązane za pośrednictwem osób fizycznych nie muszą działać na tych samych lub pokrewnych rynkach, o ile nasilenie relacji pomiędzy przedsiębiorstwami jest na tyle istotne, że wskazuje na ich powiązanie.

W pierwszej kolejności wskazuje się, że badając status przedsiębiorstwa należy wziąć pod uwagę rzeczywistą pozycję ekonomiczną przedsiębiorstwa i jego potencjał gospodarczy, ale w zakresie całej jego działalności. Oznacza to, że należy uwzględnić czy nie należy ono do grupy powiązanej gospodarczo i organizacyjne, które to powiązanie nie musi mieć charakteru oficjalnego. Należy zatem brać pod uwagę również związki między przedsiębiorcami za sprawą osób fizycznych, w szczególności kiedy osoby te należą do jednej rodziny, choć oczywiście nie jest to jedyne kryterium, które należałoby w takim przypadku zastosować. Istotne jest raczej ustalenie, czy dane przedsiębiorstwa mają na siebie tak dalece idący wpływ, że jedno korzysta de facto na otrzymaniu dofinansowania przez drugie przedsiębiorstwo i na odwrót. Zatem za istnieniem ww. powiązań pomiędzy przedsiębiorstwami (w szczególności tymi prowadzonymi przez osoby powiązane rodzinnie) mogą przemawiać takie czynniki jak:

• taki sam adres siedziby, siedziba w tym samym budynku;
• udzielanie sobie nawzajem pożyczek;
• wspólni klienci,
• księgowość i kadry prowadzone przez ta sama osobę;
• uzależnienie sposobu prowadzenia biznesu od siebie nawzajem;
• z tych samych kanałów dystrybucji,
• bycie zleceniodawcą/ zleceniobiorcą lub korzystanie z usług drugiego przedsiębiorstwa,
• serwisowanie, reklamowanie produktów lub usług drugiego przedsiębiorstwa,
• przekazywanie drugiemu przedsiębiorstwu środków trwałych w użytkowanie, wynajem nieruchomości,
• posługiwanie się wspólnymi pracownikami.

Powyższe ustala się w celu zapewnienia, że wsparcie otrzymają tylko przedsiębiorstwa, które naprawdę potrzebują przywilejów zarezerwowanych dla MŚP (zob. Zalecenia Komisji z dnia 6 maja 2003 r., dotyczącego definicji przedsiębiorstw mikro, małych i średnich (Dz. Urz. UE L 124 z 20.05.2003, t. 124, s. 36)

Jak już zostało wskazane wyżej, Komisja Europejska oraz sądy unijne bardzo szeroko interpretują kwestie powiązań między przedsiębiorstwami, co znajduje odzwierciedlenie nie tylko w przywołanych po krotce wyżej zaleceniach Komisji, ale również w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. W wyroku z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie Włochy przeciwko Komisji Europejskiej (C-91/01) Trybunał uznał, że Z motywów 18, 19 i 22 preambuły do wspomnianego zalecenia, jak również z punktu 3.2 wytycznych dotyczących MŚP, wynika jasno, że celem kryterium niezależności jest zagwarantowanie, aby środki przeznaczone dla małych i średnich przedsiębiorstw rzeczywiście przynosiły korzyść przedsiębiorstwom, dla których rozmiar stanowi utrudnienie, a nie przedsiębiorstwom należącym do dużej grupy, które mają dostęp do środków finansowych i wsparcia, jakimi nie dysponują konkurenci podobnej wielkości. Wynika z nich również, że w celu zapewnienia pomocy wyłącznie rzeczywiście niezależnym MŚP, powinna istnieć możliwość wyeliminowania rozwiązań prawnych, w których MŚP tworzą grupy gospodarcze o znacznie większym potencjale niż MŚP. Należy również zapewnić, aby definicja MŚP nie była obchodzona z przyczyn formalnych.

W związku z tym, kryterium niezależności należy interpretować w świetle opisanego wyżej celu, co oznacza, że jeśli przedsiębiorstwo, w którym udział innego dużego przedsiębiorstwa nie przekracza 25% i tym samym formalnie spełnia to kryterium, jest faktycznie częścią dużej grupy przedsiębiorstw, nie może z tego powodu zostać uznane za spełniające to kryterium.

Efektem powyższego było orzeczenie Trybunału, że mimo iż formalnie spółka nie przekraczała pułapów MŚP (duże przedsiębiorstwo będące udziałowcem posiadało w niej tylko 24% udziałów), to nie była w rzeczywistości niezależnym przedsiębiorstwem, a w konsekwencji nie była MŚP. Łączyły ją bowiem z innym przedsiębiorstwem następujące bardzo bliskie związki:

• udziałowcami lub członkami zarządu badanej spółki były osoby fizyczne będące jednocześnie udziałowcami lub członkami zarządu spółki-udziałowca,
• badana spółka miała dostęp do kapitału w oparciu o sytuację finansową spółki-udziałowca,
• spółka miała dostęp do nowoczesnych technologii poprzez osoby fizyczne, o których mowa w lit. a,
• badana spółka zbywała dużą część swojej produkcji do spółki-udziałowca i mogła korzystać z jej bazy klientów, dzięki czemu uzyskała dostęp do światowych rynków.

Podobnie w  wyroku Sądu Pierwszej Instancji (aktualnie Sąd) z dnia 14 października 2004 r. w sprawie Pollmeier Malchow GmbH & Co. KG przeciwko Komisji Europejskiej (T-137/02) Sąd stwierdził, że badana spółka wprawdzie formalnie mieściła się w pułapach MŚP, lecz nie jest spółką niezależną, ponieważ stanowiła jedną z trzech spółek kontrolowanych pośrednio lub bezpośrednio przez tę samą osobę fizyczną, przy czym dwie z nich zajmowały się produkcją, a trzecia – dystrybucją wytwarzanych przez nie produktów. W konsekwencji powyższego przy obliczaniu czy Spółka ma status MŚP należało wziąć pod uwagę również dane podmiotów powiązanych.

4. Przykłady podmiotów powiązanych w przypadku spółek osobowych oraz przez osoby fizyczne.

Przykład I.

X sp. z o.o. jest komplementariuszem w X sp. z o.o. sp.k. Komandytariuszem w tej spółce jest Janusz Kowalski, który nie jest wspólnikiem, ani członkiem zarządu żadnej innej spółki. Z umowy spółki wynika, że komplementariusz prowadzi sprawy spółki i reprezentuje ją na zewnątrz. Do czynności przekraczających zwykły zarząd nie jest wymagana zgoda komandytariusza.

Czy X sp. z o.o. i X sp. z o.o. sp. k. będą uznane za podmioty powiązane na gruncie Załącznika?

Oczywiście, że tak. Z umowy spółki wynika, że komplementariusz, będący sp. z o.o. wywiera dominujący wpływ na spółkę komandytową, zatem będzie uznany za podmiot powiązany.

Przykład II

Wspólnikami Nowak Kowalski sp. j. są Marek Nowak i Janusz Kowalski. Umowa spółki stanowi, że wspólnicy mają równe prawa i obowiązki w spółce. Spółka prowadzi działalność polegającą na wykonywaniu mebli kuchennych na zamówienie. Janusz Kowalski posiada również 70% udziałów w spółce X sp. z o.o. zajmującej się produkcją płyt meblowych, które produkuje dla działalności wykonywanej przez Nowak Kowalski sp.j.

Czy  Nowak Kowalski sp. j. i X sp. z o.o. można uznać za podmioty powiązane?

Podmioty powyższe mogą być potencjalnie powiązane przez osobę Janusza Kowalskiego.

Jeżeli  wziąć pod uwagę literalne brzmienie przepisów unijnych to wydaje się, że podmioty nie będą powiązane, mimo iż działają na rynkach pokrewnych, ponieważ nie można uznać, że Janusz Kowalski wywiera jakiś dominujący wpływ na spółkę jawną, czy też ma więcej praw głosu, skoro ma równe prawa i obowiązki ze wspólnikiem, mimo że taki wpływ wywiera na spółkę z o.o., w której ma większość udziałów.

Biorąc jednak pod uwagę nie tylko przepisy, ale również ich funkcjonalną wykładnię, to podmioty te w świetle przywołanych powyżej zasad i orzecznictwa oraz wytycznych Komisji,  mogą zostać uznane za podmioty powiązane przez osobę Janusza Kowalskiego, jeżeli działanie jednego podmiotu jest silnie związane z działaniem drugiego podmiotu. Oczywiście powyższe należy rozważać w oparciu o kryteria wspominane w pkt 3 niniejszego wywodu.

Przykład III

X sp. z o.o. jest własnością Hanny i Jarosława Nowak w udziałach po 50%. Spółka zajmuje się świadczeniem usług sprzątania. Marek Nowak – Syn Hanny i Jarosława założył sp. z o.o. zajmującą się projektowaniem mebli. Czy wskazane wyżej podmioty będą podmiotami powiązanymi?

W świetle literalnego brzmienia przepisów unijnych, podmioty te nie będą powiązane, natomiast na gruncie przywołanej wykładni funkcjonalnej podmioty te mogą zostać uznane za podmioty powiązane ze względu na więzi rodzinne, w szczególności jeżeli korzystają z tych samych zasobów jak: bazy klientów, siedziba itp.

5. Podsumowanie

Należy wskazać, że mimo podjętej przez Komisję Europejską próby zdefiniowania pojęć służących ustalaniu statusu przedsiębiorstwa,  materia ta okazuje się w praktyce niezwykle skomplikowana. Przy ustalaniu statusu przedsiębiorstwa dla podmiotów potencjalnie powiązanych (w szczególności spółek osobowych oraz podmiotów powiązanych przez osoby fizyczne) należy bowiem wziąć pod uwagę nie tylko ich strukturę właścicielską czy postanowienia umów spółek, ale również faktyczne powiazania społeczno-gospodarcze danych podmiotów, co wymusza konieczność stosowania funkcjonalnej wykładni przepisów GBER. Powyższe prowadzi do wniosku, że najbezpieczniejszym rozwiązaniem dla ustalania statusu MŚP jest każdorazowa analiza wszystkich potencjalnych powiązań między danymi podmiotami i to nie tylko w kontekście samych przepisów, ale również w kontekście celów GBER określonych w preambule i doprecyzowanych w zaleceniach Komisji (UE) i orzecznictwie unijnym.